افسون افشاری

حضور زنان در سینما از ابتدای تاریخ سینما نقش مهمی داشته است. در دهه‌های اخیر، سینمای جهان تغییرات قابل توجهی در نحوه نمایش زنان و کلیشه‌های جنسیتی تجربه کرده است. این تغییرات به دلیل تلاش‌های گسترده جنبش‌های زنان، فمینیستی و افزایش آگاهی عمومی نسبت به نابرابری‌های جنسیتی بوده است. در اینجا به برخی از این تغییرات اشاره می‌کنم:

١.افزایش حضور زنان در پشت و جلوی دوربین: تعداد کارگردانان، نویسندگان و تهیه‌کنندگان زن در صنعت سینما افزایش یافته است. این امر به تولید فیلم‌هایی با دیدگاه‌های متنوع‌تر و واقعی‌تر از زندگی زنان کمک کرده است.

٢.جنبش‌های برابری جنسیتی: جنبش‌هایی مانند #MeToo و Time's Up تأثیر زیادی بر صنعت سینما داشته‌اند. این جنبش‌ها به افشای موارد آزار و اذیت جنسی و نابرابری‌های جنسیتی در هالیوود و دیگر صنایع سینمایی کمک کرده‌اند و باعث شده‌اند تا تغییرات قانونی و فرهنگی در این زمینه صورت گیرد.

٣.نمایش زنان قوی و مستقل: در سال‌های اخیر، فیلم‌ها و سریال‌های بیشتری به نمایش زنان قوی، مستقل و با شخصیت‌های پیچیده پرداخته‌اند. این تغییرات به شکستن کلیشه‌های سنتی و نمایش زنان به عنوان شخصیت‌های چندبعدی کمک کرده است.

۴.تغییر در کلیشه‌های جنسیتی: بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌ها تلاش کرده‌اند تا کلیشه‌های جنسیتی را به چالش بکشند و نقش‌های جدید و متنوع‌تری برای زنان ایجاد کنند. این تغییرات به نمایش زنان در نقش‌های مختلف و غیرسنتی کمک کرده است.

۵.افزایش تولید فیلم‌های زن‌محور: تولید فیلم‌هایی که محور اصلی آن‌ها زنان هستند، افزایش یافته است. این فیلم‌ها به بررسی مسائل و چالش‌های زنان در جوامع مختلف پرداخته و به ترویج برابری جنسیتی کمک کرده‌اند.

این تغییرات نشان‌دهنده پیشرفت‌های مهمی در صنعت سینما هستند، اما هنوز راه زیادی برای رسیدن به برابری کامل جنسیتی در این صنعت وجود دارد.

 در ایران، اولین حضور زنان در سینما به فیلم «دختر لر» در سال ۱۳۱۲ بازمی‌گردد که روح‌انگیز سامی‌نژاد نقش اصلی را بازی کرد. پس از انقلاب مردمی ۵۷، نقش زنان در سینمای ایران دچار تغییرات زیادی شد و سیاست‌های مختلفی بر حضور و نقش‌آفرینی آنان تأثیر گذاشت. البته با توضیحی مختصر باید بیان کنم که اشاره به «فیلم دختر لر» تنها به دلیل حضور زنان به عنوان نقش اصلی در اولین فیلم است، وگرنه فیلم «دختر لر» جهت محو و مسخ زنان لر و خلق لر از سوی حکومت وقت پهلوی ساخته شده است. در واقع با ساخت فیلم «دختر لر» خواستند، مبارزه و مقاومت قدم خیر لرستانی که علیه حکومت پهلوی ایستادگی نمود را منحرف سازند و در مقابل آن الگوی زن و جامعەای مطابق با جامعه سرمایەداری ارائه دهند.

در اوایل انقلاب ۱۳۵۷، سینمای ایران دستخوش تغییرات و تحولات عمده‌ای شد. بسیاری از سینماها به دلیل نمایش فیلم‌هایی که با معیارهای جدید جمهوری اسلامی همخوانی نداشتند، بسته شدند. همچنین، حضور زنان با پوششی آزاد در فیلم‌ها و سینماها به شدت مورد انتقاد قرار گرفت و محدودیت‌های زیادی اعمال شد.

در این دوره، بسیاری از سینماها به آتش کشیده شدند و فیلم‌های پیش از انقلاب به عنوان نمادهای فساد و فحشا تلقی می‌شدند. روح الله خمینی در سخنرانی‌های خود سینمای پیش از انقلاب را «مرکز فحشا» نامید و تأکید کرد که سینما باید از فساد پاک شود و در خدمت اسلام باشد از همان روزهای اولیە مُهر ایدئولوژیک خود را بر سینمایی کە مروج و نشان دهندەی فرهنگ یک جامعە است کوبید و آن را در انحصار تفکر خودشان درآورد. این دیدگاه منجر به پاکسازی گسترده‌ای در صنعت سینما شد و بسیاری از بازیگران و کارگردانان مشهور آن دوره از فعالیت منع شدند یا مجبور به ترک کشور شدند.

این تغییرات باعث شد تا سینمای ایران به سمت تولید فیلم‌هایی با مضامین اسلامی و انقلابی حرکت کند و بسیاری از فیلم‌های قدیمی ممنوع شدند.

در سطح جهانی، زنان در سینما نه تنها به عنوان بازیگر، بلکه در نقش‌های کارگردان، نویسنده، تهیه‌کننده و دیگر حوزه‌های فیلم‌سازی نیز حضور داشته‌اند. با این حال، همچنان چالش‌هایی مانند نابرابری جنسیتی وجود دارد که زنان در صنعت سینما با آن مواجه هستند.

نقش زنان در سینمای ایران از ابتدا تا کنون تحولات زیادی را تجربه کرده است. در ادامه به برخی از این تحولات و نقش‌های برجسته زنان در سینمای ایران اشاره می‌کنم:

 

دوران پیش از انقلاب مردمی ۵۷

- روح‌انگیز سامی‌نژاد: اولین زن بازیگر ایرانی که در فیلم «دختر لر» (۱۳۱۲) نقش‌آفرینی کرد. این فیلم به عنوان اولین فیلم ناطق ایرانی شناخته می‌شود.

- فروغ فرخزاد: شاعر و فیلم‌ساز برجسته‌ای که با فیلم مستند «خانه سیاه است» (۱۳۴۲) به شهرت رسید. این فیلم یکی از آثار مهم سینمای مستند ایران است.

 

دوران پس از انقلاب مردمی ۵۷

-رخشان بنی‌اعتماد: یکی از برجسته‌ترین کارگردانان زن ایرانی که با فیلم‌هایی مانند «نرگس» (۱۳۷۰) و «بانوی اردیبهشت» (۱۳۷۶) به شهرت رسید. او به موضوعات اجتماعی و مسائل زنان در فیلم‌هایش می‌پردازد.

- تهمینه میلانی: کارگردان و نویسنده‌ای که با فیلم‌هایی مانند «دو زن» (۱۳۷۷) و «نیمه پنهان» (۱۳۸۰) به موضوعات حقوق زنان و مسائل اجتماعی پرداخته است.

- منیژه حکمت: کارگردان و تهیه‌کننده‌ای که با فیلم «زندان زنان» (۱۳۷۹) به موضوعات حقوق بشر و شرایط زنان در زندان‌های ایران پرداخته است.

 

تحولات و چالش‌ها

- سیاست‌های فرهنگی: پس از انقلاب مردمی ۵۷، سیاست‌های فرهنگی و محدودیت‌های مختلفی بر سینمای ایران اعمال شد که بر نقش و حضور زنان در این صنعت تأثیر گذاشت. با این حال، زنان فیلم‌ساز ایرانی توانسته‌اند با خلاقیت و نوآوری، آثار برجسته‌ای خلق کنند.

- جشنواره‌های بین‌المللی: زنان فیلم‌ساز ایرانی در جشنواره‌های بین‌المللی نیز موفقیت‌های زیادی کسب کرده‌اند و آثارشان مورد توجه قرار گرفته است. این موفقیت‌ها نشان‌دهنده توانمندی و استعداد زنان در سینمای ایران است.

نقش زنان در سینمای ایران از زمان ظهور سینما تا کنون تغییرات زیادی داشته است. زنان ایرانی در سینما نقش‌های مهمی ایفا کرده‌اند و در به رسمیت شناختن جهانی هنر ایران سهم بسزایی داشته‌اند.

پیش از انقلاب ۱۳۵۷، زنان در سینما بیشتر در نقش‌های سنتی و کلیشه‌ای ظاهر می‌شدند. اما پس از انقلاب، تغییرات اساسی در نحوه نگرش به زنان و بازنمایی آنها در سینما به وجود آمد. در دو دهه گذشته، با وجود بسیاری از محدودیت هایی کە زنان ایرانی در عرصەی سینما دارند درصد کارگردانان زن در سینمای ایران از بسیاری از کشورهای غربی بیشتر شده است.

 

محدودیت‌ها:

١. سانسور و محدودیت‌های فرهنگی: زنان در سینمای ایران با محدودیت‌های زیادی از جمله سانسور مواجه هستند. این محدودیت‌ها شامل نحوه پوشش، رفتار و حتی موضوعات فیلم‌ها می‌شود.

٢. نقش‌های کلیشه‌ای: بسیاری از نقش‌های زنان در سینما همچنان کلیشه‌ای و محدود به نقش‌های سنتی مانند مادر، همسر و دختر است.

٣. محدودیت‌های اجتماعی: زنان فیلمساز و بازیگر با چالش‌های اجتماعی و فرهنگی زیادی مواجه هستند که می‌تواند بر کار و زندگی حرفه‌ای آنها تأثیر بگذارد.

 

با این حال، زنان ایرانی با تلاش و پشتکار خود توانسته‌اند در عرصه‌های مختلف سینما از جمله کارگردانی، نویسندگی و بازیگری موفقیت‌های چشمگیری کسب کنند و نقش‌های پیچیده‌تر و واقعی‌تری را به تصویر بکشند.

زنان در سینمای ایران نقش‌های متنوع و مهمی ایفا کرده‌اند و در طول زمان توانسته‌اند جایگاه خود را در این صنعت تثبیت کنند. در ادامه به برخی از جنبه‌های مهم نقش زنان در فیلم‌های ایرانی می‌پردازیم:

 

نقش‌های بازیگری

زنان ایرانی در فیلم‌های مختلف نقش‌های متنوعی را بازی کرده‌اند، از نقش‌های سنتی و خانوادگی گرفته تا شخصیت‌های پیچیده و مدرن. بازیگرانی مانند نیکی کریمی، هدیه تهرانی، ترانه علیدوستی و لیلا حاتمی با بازی‌های درخشان خود توانسته‌اند توجه بین‌المللی را به خود جلب کنند.

 

کارگردانی و نویسندگی

در سال‌های اخیر، تعداد زنان کارگردان و نویسنده در سینمای ایران افزایش یافته است. کارگردانانی مانند رخشان بنی‌اعتماد، تهمینه میلانی و نرگس آبیار با ساخت فیلم‌های تاثیرگذار و موفق، نقش مهمی در تغییر نگرش‌ها و بازنمایی زنان در سینما داشته‌اند.

 

موضوعات و مضامین

فیلم‌های ساخته شده توسط زنان یا با محوریت زنان، اغلب به موضوعات اجتماعی و فرهنگی می‌پردازند. این فیلم‌ها به مسائلی مانند حقوق زنان، چالش‌های اجتماعی، و نقش زنان در جامعه می‌پردازند و تلاش می‌کنند تا صدای زنان را به گوش مخاطبان برسانند.

 

محدودیت‌ها و چالش‌ها

با وجود پیشرفت‌های قابل توجه، زنان در سینمای ایران همچنان با محدودیت‌ها و چالش‌های زیادی مواجه هستند. سانسور، نقش‌های کلیشه‌ای، و محدودیت‌های فرهنگی و اجتماعی از جمله این چالش‌ها هستند. با این حال، زنان ایرانی با پشتکار و خلاقیت خود توانسته‌اند این موانع را پشت سر بگذارند و به موفقیت‌های چشمگیری دست یابند.

 

جوایز و افتخارات

زنان در ایران در جشنواره‌های بین‌المللی نیز موفقیت‌های زیادی کسب کرده‌اند. برای مثال، لیلا حاتمی برای بازی در فیلم «جدایی نادر از سیمین» به کارگردانی اصغر فرهادی، جوایز متعددی را از آن خود کرده است.

در دوران انقلاب ۵۷، سینمای ایران تغییرات زیادی را تجربه کرد. پس از انقلاب، نگرش نسبت به زنان و بازنمایی آنها در سینما تغییرات اساسی پیدا کرد. بسیاری از بازیگران زن قبل از انقلاب، مانند فروزان و فرزانه تأییدی، از فعالیت در سینما محروم شدند. مشکلاتی زیادی در سینما برای زنان وجود دارد.آزار و اذیت زنان در سینمای ایران موضوعی جدی و نگران‌کننده است که در سال‌های اخیر توجه زیادی را به خود جلب کرده است. در سال ۱۴۰۱، بیش از ۸۰۰ زن سینماگر ایرانی با امضای بیانیه‌ای خواستار پایان دادن به خشونت، آزار و باج‌گیری جنسی در سینما و تئاتر ایران شدند. این بیانیه واکنش‌های گسترده‌ای را به همراه داشت و برخی از زنان امضاکننده با تهدیدها و فشارهای زیادی مواجه شدند.

یکی از تهیه‌کنندگان سینمای ایران، محمدحسین فرحبخش، در واکنش به این بیانیه، خواستار مجازات و شلاق زدن این زنان شد و آنها را به خیانت به سینما متهم کرد. این اظهارات نشان‌دهنده مقاومت برخی از افراد در برابر تغییرات و اصلاحات در سینمای ایران است.

همچنین، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران اعلام کرد که موضوع آزار و خشونت جنسی در سینما باید بدون سروصداهای رسانه‌ای پیگیری شود. این رویکرد نشان‌دهنده تلاش برای کنترل و محدود کردن بحث‌های عمومی در این زمینه است.

 

در سال‌های اخیر، زنان سینماگر ایرانی نقش مهمی در اعتراضات علیه نابرابری و بی‌عدالتی داشته‌اند.

در جریان اعتراضات اخیر، بسیاری از زنان سینماگر به اعتراضات علیه حجاب اجباری پیوستند. این اعتراضات نشان‌دهنده نقش فعال زنان در مبارزه با نابرابری و بی‌عدالتی در ایران است.

در ادامه به برخی از بازیگران زن ایرانی که به دلیل فعالیت‌های هنری و اجتماعی خود شناخته شده‌اند، اشاره می‌کنم:

 

١.ترانه علیدوستی: او یکی از بازیگران برجسته سینمای ایران است که در فیلم‌های مشهوری مانند «فروشنده» و «جدایی نادر از سیمین» بازی کرده است. ترانه علیدوستی به دلیل حمایت از حقوق زنان و اعتراض به نابرابری‌ها، بارها با مشکلاتی مواجه شده است.

۲. فاطمه معتمدآریا: او یکی از بازیگران قدیمی و محبوب سینمای ایران است که در فیلم‌های متعددی بازی کرده است. فاطمه معتمدآریا به دلیل فعالیت‌های اجتماعی و هنری خود، بارها با محدودیت‌هایی مواجه شده است.

۳.کتایون ریاحی: او یکی از بازیگران محبوب تلویزیون و سینمای ایران است که به دلیل حمایت از حقوق زنان و اعتراض به حجاب اجباری، از فعالیت در تلویزیون محروم شد.

۴.پانته‌آ بهرام: او نیز یکی از بازیگران برجسته سینمای ایران است که به دلیل حمایت از اعتراضات و مخالفت با حجاب اجباری، با محدودیت‌هایی مواجه شده است.

این بازیگران نمونه‌هایی از زنانی هستند که با وجود محدودیت‌ها و فشارها، به فعالیت‌های هنری و اجتماعی خود ادامه داده‌اند و نقش مهمی در اعتراضات علیه نابرابری و بی‌عدالتی داشته‌اند.

حضور زنان در سینمای ایران و دفاع از حقوق برابری‌طلبانه و مخالفت با حجاب اجباری تأثیرات قابل توجهی بر جامعه داشته است. در سال‌های اخیر، بسیاری از بازیگران زن ایرانی با برداشتن حجاب در اماکن عمومی و رویدادهای فرهنگی، اعتراض خود را به حجاب اجباری نشان داده‌اند. این اقدامات نه تنها به عنوان نمادی از مقاومت و شجاعت شناخته شده‌اند، بلکه باعث افزایش آگاهی عمومی و حمایت از حقوق زنان شده‌اند.

این حرکت‌ها به ویژه پس از آغاز خیزش انقلابی ژن ژیان آزادی و اعتراضات سال ۱۴۰۱ پس از قتل حکومتی ژینا امینی، شدت بیشتری پیدا کرد و بسیاری از زنان سینماگر با اعلام موضع حمایتی و برداشتن روسری از سر، نشان دادند که بیش از چهار دهه اجبار حجاب تا چه حد برایشان منفور است. این اقدامات باعث شده تا موضوع حقوق زنان و مخالفت با حجاب اجباری بیشتر در جامعه مطرح شود و حمایت‌های گسترده‌تری را به همراه داشته باشد.

رسانە و سینما بە عنوان مبلغین و تبلیغگرهای افکار و اندیشەهای خاص همیشە توانستەاند تاثیرات خود را بر روی جامعە بگذارند. سینمای هر کشور یا هر ملتی نشان دهندەی تفکر حاکم بر آن جامعە است. مثلا در سینما و رسانەهای نظام جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهند کە خانوادە چگونە باید باشد، جایگاە زن در خانواده چگونە است، چە کالاهایی بیشتر موردە استفادە قرار گیرد، زندگی ایدەآل چگونە باید باشد و... .

این رسانە است کە تبعیض علیه زنان را رواج و ستم‌ سِتمگر را عادی نشان می‌دهد و اگر در سینما یا رسانە افرادی هنجار شکنی کنند و تصویر واقعی و حقیقت را نشان دهند، آنان را طرد، حتی زندانی و شکنجە میکنند. سال هاست در سینمای ایران نقش زن همان نقش تفکر حاکم بر جامعە بودە تا بتواند از آن بە کالایی ترین شیوە استفادە کنند. چە قبل از انقلاب کە در سینما زنان اکثرا نقش های جنسیتی بە آنان دادە می‌شد، چە بعد از انقلاب کە زن تنها نقش زن خانەدار، حامی همسر و دختر نجیب را بازی می کنند. در دنیا نیز وضعیت بە همین گونە بود اما رفتە رفتە با اگاهی زنان تغییراتی در عرصەی سینما شکل گرفت. زنان وقتی جایگاە حقیقی خود را در جامعە پیدا کردند و نقش خود را از قالب زن خانەدار و یا ابژەی جنسی بە زن مستقل و قوی تغییر دادند توانستند نقش های کلیشەای که در سینما داشتند را کم کم تغییر دهند. انقلاب فرهنگی ۱۴۰۱ با شعار «زن زندگی آزادی» در ایران باعث شد کە زنان علیە مردسالاری و سرمایەداری استوار بایستند و مبارزە کنند.

این مقاومت باعث منسجم تر شدن جنبش زنان در تمامی حوزەهای اجتماعی شد، عرصە سینما نیز بخشی از میدان نبرد بود کە سالهاست زنان در آنجا با مردسالاری دست و پنجە نرم می کنند. ۱۴۰۱ باعث اتحاد بیشتر زنان در تمامی این حوزەها شد کە نه تها علیە حجاب اجباری بە مبارزە برخیزاند بلکە قدرتمندانە در برابر سرمایەداری و مردسالاری و ستمی کە سالیان سال است بر آنان تحمیل می شود مقاومت کنند و دست بە شورشی فراگیر در «زن، زندگی، آزادی» بزنند تا خود و جامعە بە آزادی و رهایی دست یابند.