رانت استخدامی؛ ویژه خودی‌ها در جمهوری اسلامی
جمهوری اسلامی با استخدام اعضای خانواده‌های کشته شدگان وابسته به خود (بنیاد شهید) و اعطای امتیازات ویژه، موجب نابرابری شغلی، کاهش کیفیت خدمات و هدر رفتن ثروت ملی شده است.
مهتاب شریفی
اورمیه – نظام جمهوری اسلامی برای جذب و تثبیت موقعیت خود، اقدام به استخدام تمامی اعضای خانواده‌های کشته شدگان وابسته به خود (بنیاد شهید) کرده و سیاست‌های استخدامی ویژه‌ای را به کار گرفته است. این استخدام گسترده انتقادات و چالش‌های زیادی را به همراه داشته و علاوه بر هدر دادن ثروت ملی (بیت‌المال)، افراد بی‌لیاقت را در موقعیت‌های حساس قرار می‌دهد که می‌تواند جان شهروندان را به خطر بیندازد.
در ایران، اکثر زنان جوان فارغ‌التحصیل که به امید یافتن شغل مناسب تحصیل کرده‌اند، بیکار هستند یا در مشاغلی مانند منشی‌گری و فروشندگی با حقوق‌های ناچیز و شرایط نامطلوب کار می‌کنند، در حالی که تمامی فرصت‌های شغلی استخدامی که از نظر این زنان مناسب به شمار می‌آیند، به افرادی تعلق می‌گیرد که به حکومت وابستگی دارند و از امتیازات ویژه برخوردارند.
فرایند و شرایط استخدام
دولت ایران با برگزاری آزمون‌های ویژه برای فرزندان کشته‌شدگان وابسته به خود (بنیاد شهید) و فرزندان جانبازان، امتیازات خاصی را برای این گروه‌ها در نظر گرفته است. این آزمون‌ها عمدتاً فرمالیته بوده و تنها به منظور مشروعیت‌بخشی برگزار می‌شوند. برای مثال، در آخرین آزمون که در خرداد ۱۴۰۳ برگزار شد، حدود ۲۰ هزار نفر از خانواده‌های بنیاد شهید شرکت کردند و بدون هیچ رقابتی بیش از ۳۰ هزار فرصت شغلی برای آن‌ها در نظر گرفته شد. این در حالی است که در دیگر آزمون‌های مشابه که حضور برای همگان آزاد است، کمتر از یک دهم شرکت‌کنندگان شانس استخدام دارند.
از شرایط استثنایی که برای «فرزندان بنیاد شهید و جانبازان» در نظر گرفته شده، نداشتن محدودیت سنی و حتی امکان شرکت افراد ازکارافتاده در آزمون است. یکی دیگر از عجایب این آزمون، امکان استخدام افراد بدون توانایی خواندن و نوشتن است. برای همه متقاضیان بی‌سواد، اداره‌ی بنیاد شهید، مدرک دیپلم افتخاری صادر کرده است.
تبعات اجتماعی
این امتیازات ویژه موجب نابرابری در فرصت‌های شغلی می‌شود و حقوق کسانی که بدون این امتیازات و با تکیه بر توانمندی‌های خود به دنبال کسب موقعیت‌های شغلی هستند، پایمال می‌شود. این مسئله به‌ویژه در بین فارغ‌التحصیلان دانشگاهی که برای ورود به بازار کار تلاش بسیاری کرده‌اند، بیشتر احساس می‌شود. اکثر فارغ‌التحصیلان دانشگاهی با مدارک لیسانس، فوق‌لیسانس و دکترا امکان استخدامی و فرصت شغلی برایشان وجود ندارد، اما افراد با امتیاز ویژه به‌راحتی و تضمینی استخدام می‌شوند.
منظر اقتصادی
استخدام افرادی که به دلیل امتیازات و نه توانمندی‌های واقعی به کار گرفته می‌شوند، می‌تواند به کاهش کیفیت خدمات اجتماعی منجر شود. این امر نه‌تنها به کاهش بهره‌وری اقتصادی می‌انجامد، بلکه هزینه‌های اضافی را نیز تحمیل می‌کند که از هزینه‌های عمومی و بیت‌المال است. با این وضعیت شرایطی پیش می‌آید که حقوقی که باید به فردی که کار مفیدی انجام می‌دهد و برای آن زحمت کشیده است، به فردی که با رانت به این موقعیت رسیده، پرداخت می‌شود.
ریشه‌های سیاسی و ایدئولوژیک استخدام رانتی
جمهوری اسلامی ایران به دنبال جذب و نگهداری نیروهای خودی در ادارات و سازمان‌های دولتی است. این سیاست‌ها تضمین می‌کند که افراد وفادار به رحکومت در موقعیت‌های کلیدی قرار بگیرند و به این ترتیب، کنترل و نفوذ حکومت در سازمان‌های دولتی تقویت شده و سرکوب شهروندان و مقابله با خواسته‌های مشروع آنان را آسان‌تر می‌کند.
سمیرا.م، یکی از کارمندان در یکی از ادارات اورمیه، می‌گوید: «افرادی که با امتیاز بنیاد شهید استخدام شده‌اند معمولاً در راحت‌ترین موقعیت‌ها قرار می‌گیرند و حتی ساده‌ترین کارها را هم به‌درستی انجام نمی‌دهند. رؤسای ادارات هم نمی‌توانند آن‌ها را نقد کنند، زیرا نهادهای امنیتی و بنیاد شهید به‌شدت از آن‌ها حمایت می‌کنند و امکان اخراج آن‌ها برای هیچ مدیری وجود ندارد. این افراد حتی به‌راحتی به پست‌های مدیریتی هم ارتقا پیدا می‌کنند.»
سمیرا همچنین درباره حقوق و امتیازات دیگر این افراد می‌گوید: «افرادی که با امتیاز ویژه استخدام می‌شوند از دیگر کارمندان حقوق بیشتری می‌گیرند و سن بازنشستگی آن‌ها ۱۰ سال کمتر است. یعنی اگر من باید ۳۰ سال کار کنم تا بازنشسته شوم، کسی که با امتیاز بنیاد شهید استخدام می‌شود، حداکثر ۲۰ سال کار خواهد کرد و آن هم با امتیازات مرخصی ویژه و راحتی کار».
فرشته.ص، پرستاری در یکی از بیمارستان‌های اورمیه، می‌گوید: «در زمان کنکور، رتبه افرادی که دارای امتیاز بنیاد شهید بودند، به‌طور قابل‌توجهی کاهش می‌یافت و آن‌ها می‌توانستند در رشته‌های پزشکی، پرستاری، دندانپزشکی و داروسازی تحصیل کنند. حتی در مدت تحصیل هم برای آن‌ها امتیازات ویژه‌ای در نظر گرفته می‌شد و همین افراد که سواد کافی ندارند، پس از فارغ‌التحصیلی در بیمارستان‌ها مشغول به کار می‌شوند و اشتباهات جدی انجام می‌دهند که جان شهروندان را به خطر می‌اندازد ».