نسیم احمدی

کرماشان- امروزه فضای مجازی به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی اجتماعی و فردی هر شخصی تبدیل شده است. اما همان‌طور که این فضا فرصت‌های تازه‌ای برای ارتباط، آموزش و مشارکت اجتماعی زنان فراهم کرده، تهدیدهای نوینی نیز برای آنها به وجود آورده که پدیده‌ای رو به رشد است و تمام زنان حاضر در این فضا حداقل یک بار به شیوه‌های مختلفی در معرض خشونت و تهدید در این فضا قرار گرفته‌اند که ابعاد گسترده و پیچیده‌ای دارد. روز جهانی منع خشونت علیه زنان هر ساله فرصتی است برای بازاندیشی در شیوه‌های مقابله با تبعیض و خشونتی که به شیوه‌های مختلف به زنان تحمیل می‌شود. امسال، تمرکز این روز بر«خشونت دیجیتال علیه زنان» است که نشان می‌دهد جهان وارد مرحله‌ای تازه از مبارزه با نابرابری شده است؛ مرحله‌ای که مرزهای آن دیگر خیابان و خانه نیست، بلکه فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی را نیز در بر می‌گیرد.

با گسترش اینترنت و رسانه‌های اجتماعی، زنان بیش از پیش در معرض انواع جدیدی از خشونت قرار گرفته‌اند و این خشونت در سایه فناوری و فضای دیجیتال به وجود آمده است. آزار کلامی و تهدید آنلاین، پیام‌های توهین‌آمیز، تحقیر جنسیتی و تهدید به خشونت انتشار تصاویر و اطلاعات شخصی بدون رضایت و... تنها بخشی از خشونت تحمیل شده به زنان در این دنیای نوین دیجیتال است. آزار زنان با هدف حذف یا محدودسازی حضور آنان در این فضا می‌تواند مستقیما با افکار افرادی که زنان را در دنیای واقعی نیز محدود کرده‌اند مرتبط باشد. آمار و منابع معتبر حاصل از تحقیقات گسترده درباره خشونت دیجیتال علیه زنان در ایران هنوز در دسترس نیست و امکان تحلیل علمی دقیق را دشوار می‌سازد. با این حال، برخی گزارش‌های رسانه‌ای نشان می‌دهند که بیش از ۷۰ درصد زنان ایرانی تجربه یا مواجهه با اشکال مختلف خشونت دیجیتال را داشته‌اند. در سطح جهانی نیز داده‌های منتشرشده از سوی سازمان دیده‌بان زنان وابسته به سازمان ملل متحد حاکی از آن است که حدود ۷۳ درصد زنان کاربر فضای مجازی در معرض این نوع خشونت قرار گرفته‌اند.

 

وقتی خشونت واقعی به جهان بی‌ردپی دیجیتال مهاجرت می‌کند

سودابه.ر، روانشناس فعال در کرماشان، در تحلیل خود از وضعیت خشونت علیه زنان چنین توضیح می‌دهد: «در فضای واقعی زندگی، جایی که هر رفتار، رد و نشانی برای پیگیری دارد و دسترسی به آزارگران آسان‌تر است، مردان بی‌محابا به آزار زنان دست می‌زنند. بر اساس آمارهای رسمی، ایران در میان کشورهایی قرار دارد که در رتبه‌های نخست خشونت علیه زنان جای گرفته است. حال اگر همین وضعیت را از جهان واقعی به جهان دیجیتال، دنیایی بدون رد و پیگیری منتقل کنیم، بی‌تردید اوضاع وخیم‌تر خواهد شد.» این گفته نشان می‌دهد که خشونت علیه زنان نه تنها در عرصه‌ی اجتماعی و خانوادگی به‌طور گسترده وجود دارد، بلکه با ورود به فضای دیجیتال، شکل‌های تازه و پیچیده‌تری به خود گرفته است. در جهان آنلاین، نبود سازوکارهای نظارتی و دشواری در پیگیری قانونی، شرایطی فراهم می‌آورد که آزارگران با جسارت بیشتری عمل کنند. از تهدید و توهین در شبکه‌های اجتماعی گرفته تا انتشار تصاویر و اطلاعات شخصی بدون رضایت، همه نمونه‌هایی از خشونت دیجیتال هستند که پیامدهای روانی و اجتماعی سنگینی برای زنان به همراه دارند. از این منظر، مقایسه‌ی فضای واقعی و فضای دیجیتال نشان می‌دهد که اگرچه در زندگی روزمره امکان پیگیری حقوقی وجود دارد، اما در جهان مجازی، زنان اغلب بی‌دفاع‌تر باقی می‌مانند.

 

تهدید، افشاگری و کنترل؛ روایت زنان از خشونت دیجیتال خانگی

ندا.ک، که توسط همسر سابق خود در شبکه‌های اجتماعی مختلف تهدید شده است، چنین روایت می‌کند: «عکس‌های شخصی زیادی از من، نزد همسر سابقم وجود داشت. یک روز در اینستاگرام، یک حساب خصوصی مرا دنبال کرد. ابتدا درخواست او را رد کردم، اما برایم پیامی فرستاد که بهتر است عکس‌های داخل صفحه‌اش را ببینم. از روی کنجکاوی او را دنبال کردم و همان لحظه متوجه شدم که صورت مرا در عکس‌ها سانسور کرده، اما تصاویر بدنم را در استوری منتشر کرده و بیش از صدها مرد را دنبال کرده است. او مرا تهدید کرد که اگر برای دریافت مهریه اقدام کنم، عکس‌هایم را همراه با صورت منتشر خواهد کرد و آدرس و شماره تماسم را نیز به همراه تصاویرم منتشر می‌کند.» تجربه‌ی ندا اما تنها به مردان نزدیک و آشنایان محدود نمی‌شود؛ در بسیاری موارد، زنان در فضای مجازی توسط افرادی که هیچ شناختی از آنان ندارند نیز مورد خشونت قرار می‌گیرند. این خشونت می‌تواند در قالب تهدید، انتشار تصاویر خصوصی، آزار کلامی یا پیام‌های توهین‌آمیز بروز پیدا کند. فضای آنلاین، به‌رغم فرصت‌های گسترده برای ارتباط و بیان، گاه به بستری برای سوءاستفاده و فشار روانی علیه زنان تبدیل شده است؛ جایی که مرزهای امنیت شخصی به‌سادگی نقض می‌گردد و قربانیان با احساس ترس، بی‌پناهی و آسیب‌های جدی روانی مواجه می‌شوند.

 

آزار بی‌چهره؛ دعوت‌های جنسی و خشونت روزمره در شبکه‌های اجتماعی

میترا.د، از کرماشان درباره تجربه‌ی مواجهه با خشونت آنلاین چنین روایت می‌کند که بیشتر آزارهایی که در فضای مجازی می‌بیند به شکل دعوت به گفت‌وگوهای موسوم به سکس‌چت است. میترا می‌گوید: «برخی افراد ابتدا با تعریف و تمجید از من یا از خودشان مقدمه‌چینی می‌کنند، اما بعضی دیگر بدون هیچ مقدمه‌ای مستقیماً وارد اصل مطلب می‌شوند؛ عکس‌های خصوصی خود را برایم ارسال می‌کنند و می‌گویند: ببین دوست داری؟» این روایت نشان می‌دهد که خشونت آنلاین می‌تواند در ساده‌ترین شکل ارتباطات روزمره رخ دهد و مرزهای امنیت روانی و اجتماعی زنان را به‌طور جدی تهدید کند. پیام‌های ناخواسته و تصاویر صریح، نه‌تنها نقض آشکار حریم خصوصی هستند، بلکه احساس اضطراب و بی‌پناهی را در قربانیان زن ایجاد می‌کنند. این نوع آزارهای دیجیتالی، به دلیل ناشناس بودن عاملان و گستردگی فضای مجازی، مقابله با آنها دشوارتر است. بسیاری از زنان قربانی، به دلیل ترس از قضاوت اجتماعی یا نبود حمایت کافی قانونی، سکوت می‌کنند و همین سکوت به تداوم خشونت کمک می‌کند.

 

اخاذی با نام آبرو؛ چگونه زنان در دام تهدیدهای آنلاین گرفتار می‌شوند؟

تجربه‌ی خشونت در فضای مجازی تنها به مواردی از سوی آشنایان یا دعوت افراد غریبه به پیشنهادات جنسی ختم نمی‌شود؛ گاهی برخی افراد با تکیه بر واژه‌ی آبرو تلاش می‌کنند زنان را تحت فشار قرار دهند و از این طریق به اخاذی و زورگویی دست بزنند. در چنین مواردی، تهدید به افشای اطلاعات شخصی یا انتشار تصاویر خصوصی به ابزاری برای کنترل و تحمیل خواسته‌های غیرقانونی تبدیل می‌شود. نسترن.ا، درباره‌ی تجربه‌ی خود از خشونت دیجیتال چنین روایت می‌کند: «یک فرد ناشناس در تلگرام با من ارتباط گرفت و لینکی برایم ارسال کرد و گفت با ورود به این لینک می‌توانم عکس‌های شخصی خودم را ببینم. از ترس و نگرانی، بلافاصله لینک را باز کردم و همین باعث شد فرد غریبه به محتوای گوشی‌ام دسترسی پیدا کند. او تهدید کرد که اگر به خواسته‌هایش تن ندهم، تصاویرم را منتشر خواهد کرد. این تهدید موجب شد از ترس آبرو مبلغی پول به حساب او واریز کنم و مدتی طولانی از تمام شبکه‌های اجتماعی فاصله بگیرم.»

 

مردسالاری دیجیتال؛ شکل تازه سلطه با ابزارهای نوین

تجربه‌های روایت‌شده نشان می‌دهند که مردسالاری تنها در عرصه‌ی روابط اجتماعی و دنیای واقعی حضور ندارد، بلکه در فضای مجازی نیز به‌طور فعال در تلاش است تا قدرت خود را تثبیت کند. همان‌گونه که در محیط‌های سنتی، زنان با محدودیت‌های فرهنگی و اجتماعی روبه‌رو هستند، در جهان دیجیتال نیز با اشکال تازه‌ای از کنترل و آزار مواجه شده‌اند. اما پشت بسیاری از این خشونت‌های نوین، ساختار مردسالاری با ذهنیت‌های فرسوده و سلطه‌جویانه قرار دارد؛ ذهنیتی که تنها شکل ابزارهایش تغییر کرده است. مردسالاری در عصر دیجیتال راه‌های جدیدی برای تحمیل خشونت یافته و با بهره‌گیری از فناوری، تلاش می‌کند حضور و صدای زنان را در فضای مجازی محدود سازد. این خشونت نه‌تنها ادامه‌ی همان الگوهای سنتی سلطه است، بلکه با ناشناس بودن عاملان و گستردگی شبکه‌ها، قدرت و دامنه‌ی اثرگذاری بیشتری پیدا کرده است.